از بازار بزرگ، باغ کتاب مقدس عدن، سواحل شنی گرفته تا امپراتوری عثمانی و بیزانس و تاریخ بی پایان ترکیه، این کشور می‌تواند هر فرهنگ یا سلیقه‌ای را به خود جذب کند. اگر قصد سفر یا مهاجرت به ترکیه را دارید، یادگیری زبان ترکی استانبولی مهم‌ترین نکته‌ای است که باید در نظر بگیرید؛ چراکه مردم ترکیه فقط به زبان ترکی صحبت می‌کنند و نمی‌توانید به زبان فارسی یا حتی انگلیسی با آنها صحبت کنید. خوشبختانه دستور زبان ترکی استانبولی دارای قواعد خاصی است که با یادگیری و درک ساختار کلی آنها می‌توانید جمله سازی کنید. در این مقاله نگاهی به دستور زبان ترکی استانبولی و نحوه ساخت جمله و مکالمه ساده با این زبان می‌پردازیم.

نگاهی به زبان ترکی استانبولی

حدود 70 میلیون ترک زبان بومی در جهان وجود دارد که 60 میلیون نفر آنها ساکن کشور ترکیه هستند. ترکی استانبولی یکی از 15 زبان برتر جهان به شمار می‌آید. ریشه زبان ترکی، از گروهی از زبان‌های آسیای مرکزی، سیبری و اروپای شرقی گرفته شده است. زبان‌های اوغوزی و آلتایی هم از زیرشاخه‌های زبان ترکی محسوب می‌شوند که ریشه ترکی دارند. اولین نوشته‌های شناخته شده به زبان ترکی، به صورت کتیبه‌هایی بر روی بناهای تاریخی در مغولستان وجود دارند. نکاتی که در ادامه ذکر می‌شوند، برای شروع یادگیری دستور زبان ترکی استانبولی و صحبت به این زبان مفید خواهند بود. اگر در سطح مقدماتی زبان ترکی استانبولی هستید و می‌خواهید تازه شروع به یادگیری اصولی این زبان کنید (حتی قبل از اینکه بخواهید کلاس بروید)، آموزش زیر در فرادرس را با کمترین هزینه مشاهده کنید:

• آموزش زبان ترکی - سطح مقدماتی A1 و A2 - کلیک کنید

انواع اشکال زبان ترکی

از زمان شکل‌گیری زبان ترکی تا به امروز، می‌توان گفت که زبان ترکی سه شکل داشته است:

• ترکی آناتولی
  
• ترکی عثمانی
  
• ترکی مدرن
  

ترکی آناتولی از قرن سیزدهم تا پانزدهم استفاده می‌شد و به خط عربی نوشته می‌شد. بعد از روی کار آمدن دین اسلام، واژگان فارسی و عربی وارد زبان ترکی آناتولی شدند و تا حدودی آن را تغییر دادند؛ از این رو زبان ترکی بین قرن پانزدهم تا اوایل قرن بیستم، به ترکی عثمانی معروف شد که با همان الفبای عربی نوشته می‌شد. زمانی که کمال آتاتورک جنبش «زبان جدید» را در سال 1928 میلادی آغاز کرد، تغییر چشمگیری در زبان رخ داد که در آن تلاش کرد تا زبان ترکی را خالص‌تر نگه دارد. او الفبای زبان ترکی مدرن را از عربی به لاتین تغییر داد و انجمن زبان ترکی (Turk Dil Kurumu یا TDK) را تأسیس کرد. TDK سعی بر این داشت تا همه کلمات خارجی را از زبان ترکی ریشه‌کن کند و شروع به جایگزینی کلمات غیرترکی با معادل‌های ترکی کرد. این امر، تفاوت‌های عمده‌ای در نوع گویش نسل‌های مختلف افراد ترک زبان ایجاد کرده است.

انواع گویش های ترکی

ترکی استانبولی به عنوان گویش استاندارد زبان ترکی در نظر گرفته می‌شود، اما گویش‌های مختلف دیگری از زبان ترکی هم وجود دارند که به دو دسته‌ی گویش‌های غربی و شرقی تقسیم می‌شوند. گویش اصلی ترکی در گروه غربی با نام دانوبی شناخته می‌شود، اما گروه شرقی شامل گویش‌های دیگری مانند اسکی شهیر، ادیرنه، دینلر، غازیانتپ، کارامانلی، رازارد، روملی و اورفا است.

آیا یادگیری زبان ترکی استانبولی برای فارسی زبانان راحت است؟

ترکی استانبولی زبانی از خانواده زبان‌های ترکی (Turkic) است که باعث می‌شود از نظر زبان‌شناسی، هیچ ارتباطی با زبان‌های عربی، فارسی و اروپایی نداشته باشد. از طرفی اکثر افرادی که در حال یادگیری ترکی استانبولی هستند هم به همین زبان‌ها (عربی، فارسی و اروپایی) صحبت می‌کنند. بنابراین اگر شما می‌خواهید به عنوان یک فارسی زبان، به ترکی استانبولی صحبت کنید، نباید تصور ساده‌ای از این مسیر داشته باشید. همچنین نکته منفی زبان ترکی این است که پسوندهای خیلی زیادی می‌توانند به انتهای کلمات اضافه شوند و این موضوع احتمالاً هنگام روبه‌رویی با کلمات طولانی ترکی ترسناک به نظر می‌رسد!

البته مردم استان‌های آذربایجان در ایران که به ترکی آذری صحبت می‌کنند، تا حد زیادی در یادگیری ترکی استانبولی از بقیه افراد جلوتر هستند؛ چراکه گرامر ترکی آذری و ترکی استانبولی بسیار مشابه هم هستند و فقط در بعضی لغات و حروف الفبا با هم تفاوت دارند. همچنین نوشتار زبان ترکی آذری به خط عربی است، اما ترکی استانبولی با خط و حروف الفبای لاتین نوشته می‌شود. اگر به زبان ترکی آذری صحبت می‌کنید، آموزش زیر در فرادرس را برای یادگیری ترکی استانبولی مشاهده کنید:

• آموزش زبان ترکی - ویژه ترک زبانان - کلیک کنید

ویژگی های دستور زبان ترکی استانبولی

الفبای ترکی از 21 صامت و 8 مصوت تشکیل شده است. حروف الفبای صامت ترکی عبارتند از:

b c ç d f g ğ h j k l m n p r s ş t v y z

اما حروف الفبای مصوت زبان ترکی استانبولی به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:

• مصوت‌های نقطه دار: e, i, ö, ü (که باید آنها را در جلوی دهان خود تلفظ کنید)
  
• مصوت‌های ساده: a, i, o, u (که باید آنها را در پشت گلو تلفظ کنید)
  

سه ویژگی اصلی زبان ترکی استانبولی، آن را از سایر زبان ها متمایز می‌کند:

1. آگلوتیناسیون یا ترکیب واژه‌ها (agglutination)

آگلوتیناسیون، سیستمی از الصاق پسوندها به کلمات برای افزودن معنی یا اشکال دستوری است. ترکی یک زبان ترکیبی یا به هم چسبیده است. به این معنی که می‌توانید یک حرف یا گروهی از حروف را به انتهای یک کلمه اضافه کنید تا معنای آن را تغییر دهید. بنابراین زمانی که پسوندی را به اسامی ترکی اضافه کنید، کلمات کاملاً جدیدی ایجاد می‌شوند. این اتفاق مفهوم جدیدی در زبان نیست، اما خیلی در دستور زبان ترکی استانبولی رایج است و باید به آن عادت کنید.

برای مثال در زبان فارسی نیز می‌توانید به راحتی این ترکیب واژه‌ها را ببینید: کلمه «آب» که یک اسم است می‌تواند با سایر واژه‌ها و پسوند یا پیشوندها ترکیب شود و ترکیب‌های اسمی، وصفی و... مانند آبراهه، آب شناسی، آب کشیده، آب پاش و... را بسازد. در زبان ترکی هم همینطور است و حروف اضافه همگی به صورت پسوند به انتهای اسمی که به آن تعلق دارند، متصل می‌شوند و کلمات ترکیبی جدیدی ایجاد می‌کنند. پسوندهای دیگر در زبان ترکی، بسته به اینکه پس از یک حرف مصوت یا صامت می‌آیند، ممکن است یک حرف صامت به آنها اضافه یا حذف شود. پسوندهایی که در گرامر ترکی استانبولی رایج هستند به دسته‌های زیر تقسیم می‌شوند:

• جمع اسمی: پسوند ler یا lar؛ مثل evler به معنی «خانه‌ها»
  
• زمان گذشته: پسوند di که بین ریشه فعل و شخص آن قرار می‌گیرد؛ مثلاً yedim به معنی «خوردم» و ترکیب ریشه فعل (yemek) + di + پسوند اول شخص مفرد (m) است.
  
• پسوندهای سوال ساز: راه های مختلفی برای سوال پرسیدن به زبان ترکی وجود دارد که همه آنها شامل پسوند m یا mi می‌شوند. این پسوند برای پرسیدن سوالاتی که به جواب بله یا خیر نیاز دارند، استفاده می‌شود. برای مثال عبارت ?verir misiniz یعنی «آیا می‌دهی؟» ترکیب بن فعل دادن (vermek) + پسوند زمان حال (ir) + پسوند سوال ساز mi + پسوند دوم شخص مفرد (siniz) است. همچنین اگر فعل سوال به زمان گذشته باشد، پسوند mi به طور جداگانه نوشته می‌شود: مثلاً verdik mi یعنی «دادی».
  
• پسوندهای منفی ساز: پسوند mi؛ مثل vermedik یه معنی «دادم»
  
• پسوند مکان: پسوند de به معنی «در، روی، داخل»؛ مثلاً evde یعنی «در خانه»
  
• پسوند li به معنی «با» و پسوند siz به معنی «بدون»؛ مثلا şekerli یعنی «با شکر» و şekersiz یعنی «بدون شکر»
  

2. هارمونی واکه‌ای یا هماهنگی مصوت‌ها (vowel harmony)

این جنبه از دستور زبان ترکی استانبولی، قوانین ترکیبات مصوت‌ها در کلمات را تعیین می‌کند. این قوانین سازگاری زبانی بهتری ایجاد می‌کند و صحبت کردن با زبان ترکی را ساده‌تر می‌سازند.

• آموزش قاعده اینجه - قالین (هماهنگی مصوت ها) در ترکی و گفتگوی ساده (رایگان) - کلیک کنید

همانطور که در بخش قبل گفتیم، هشت حروف الفبای مصوت زبان ترکی به دو دسته نقطه‌دار و ساده تقسیم می‌شوند. وقتی که یک کلمه ترکی حاوی یکی از این مصوت‌ها باشد، واژک پایانی که روی کلمه قرار می‌دهید، بستگی به آخرین حرف مصوت این کلمه دارد. برای درک این موضوع به دو مثال ساده زیر نگاه کنید:

• در زبان ترکی، کلمه ev به معنی «خانه» است. اگر بخواهید در مورد بیش از یک خانه صحبت کنید، باید علامت جمع ترکی که ler- یا lar- است را به انتهای ev اضافه کنید. اما روشی که در هماهنگی مصوت‌ها اعمال می‌شود این است که چون کلمه ev یک حرف مصوت یعنی "e" دارد، در انتهای آن هم علامت جمع ler- اضافه می‌شود و ما کلمه evler را به معنی «خانه‌ها» خواهیم ساخت.
  
• در ترکی کلمه insan به معنی «شخص» است.از آنجایی که آخرین حرف مصوت در این کلمه یک "a" است، در هر واژک پایانی که به این کلمه اضافه می‌کنید نیز حرف a قرار می‌گیرد. بنابراین اگر بخواهید کلمه insan را جمع کنید، باید به انتهای آن -lar اضافه کنید تا insanlar به معنی «اشخاص» را بسازید.
  

3. جهش صامت (consonant mutation)

جهش صامت به تغییرات املایی اشاره دارد که نشان دهنده تفاوت در تلفظ کلمات ترکی است. ترکی یک زبان آوایی است و جهش صامت به حفظ آن ساختار آوایی کمک می‌کند. این در زبان انگلیسی نیز اتفاق می‌افتد (مثلاً کلمه pretty به prettier تغییر می‌کند)، اما کمتر رایج است. بیشترین تغییرات جهش حروف صامت در زبان ترکی زمانی اتفاق می‌افتند که کلماتی که به "k" ختم می‌شوند، در نهایت تبدیل به g (ğ) می‌شوند. علاوه بر این، زمانی که پسوندی داریم که با "d" شروع می‌شود، ممکن است هنگام اتصال به یک صامت صدادار، تبدیل به "t" بشود.

سایر نکات دستور زبان ترکی

نکات دیگری که در مورد اجزای گفتار (صفت، فعل و...) و ساختار عبارات در جملات ترکی باید بدانید به شرح زیرند:

ترتیب واژه ها:
در ترکی، افعال به طور کلی در انتهای جمله یا بند می‌آیند. صفت‌ها و اسم‌های ملکی قبل از اسم به کار می‌روند. معانی مانند «پشت»، «برای»، «مثل/مشابه» و.. هم به صورت مضارع پس از اسم بیان می‌شوند.

فعل:
افعال ترکی 4 زمان حال، گذشته، آینده و حال ساده و 5 حالت شرطی، امری، استنتاجی، ضروری و اختیاری را نشان می‌دهند. همچنین 6 شخص دستوری (سه مفرد و سه جمع)، صداهای مختلف (مفعول و مفعول، بازتابی، متقابل و سببی) و تعداد زیادی زمان دستوری در افعال ترکی وجود دارد. مشابه دستور زبان فارسی، در دستور زبان ترکی استانبولی نیز افعال همیشه در انتهای جملات قرار می‌گیرند. افعال ترکی از نظر شکل‌گیری زمان بسیار منظم هستند. آنها از سه عنصر اساسی تشکیل شده اند: ریشه فعل، زمان فعل و پسوند شخص فعل. برای مثال anlayorum یعنی (من) می‌فهمم؛ این فعل از ترکیب بن فعل (anla) + پسوند زمان فعل (yor) پسوند اول شخص مفرد (um) تشکیل می‌شود. توجه کنید که مصدر افعال معمولاً به mek یا mak ختم می‌شوند و بن‌های فعل معمولاً یک یا دو هجا هستند. بنابراین مصدر فعل «فهمیدن» برابر است با anlamak.

زمان فعل:
در زبان ترکی 9 زمان ساده و 20 زمان مرکب وجود دارد. 9 زمان ساده عبارتند از:

• ماضی ساده (di'li geçmiş)
  
• ماضی استنباطی (miş'li geçmiş)
  
• حال استمراری
  
• حال ساده (aorist)
  
• آینده
  
• اختیاری
  
• فرعی
  
• ضروری
  
• امری
  

افعال به اصطلاح ترکیبی نیز در دستور زبان ترکی استانبولی وجود دارند که با پسوند کردن برخی از ریشه‌های فعل (مانند bil یا ver) به ریشه اصلی یک فعل دیگر ایجاد می‌شوند.

صفت:

ترکی یک زبان توصیفی است و خیلی از صفت‌ها استفاده می‌شود. صفت‌ها قبل از اسامی قرار می‌گیرند و نیازی نیست که از نظر تعداد یا جنسیت با اسم بعد از خود مطابقت داشته باشند. مثلاً صفت Mavi یعنی آبی و Mavi araba یعنی «ماشین آبی». همچنین اگر صفتی دارای پسوند جمع باشد، به عنوان اسم به کار می‌رود؛ مثلاً kısa یعنی کوتاه و kısalar یعنی کوتاه‌ها.

جنسیت:

در ترکی هم مانند فارسی هیچ ضمیر جنسیتی وجود ندارد. مثلاً ضمیر o به معنی «او» هم برای مونث و هم مذکر به کار می‌رود. همچنین ضمیر اشاره (مانند the در انگلیسی) در ترکی وجود ندارد.

اسم ها:

اسم‌های ترکی جنسیت دستوری ندارند، اما دارای شش حالت دستوری هستند:

• اسمی یا مطلق که برای فاعل یا مفعول مستقیم نامعین استفاده می‌شود
  
• مفعولی که برای مفعول مستقیم معین به‌کار می‌رود
  
• داتیو (اسم همراه با حرف اضافه «به»)
  
• مکانی (اسم همراه با حرف اضافه «در»)
  
• مفعول به (اسم همراه با حرف اضافه «از»)
  
• مثنی
  

اسامی ترکی با گرفتن پسوندهای حروف کوچک می‌شوند و تمام پسوندها از هارمونی مصوت پیروی می‌کنند. مثلاً köy (به معنی روستا) یک اسم مطلق و köye یک اسم داتیو به معنی «به روستا» است که شامل اسم مطلق + پسوند e می‌شود. علاوه بر این، اسم‌ها می‌توانند پسوندهایی داشته باشند که نوع شخص را تعیین می‌کنند: به عنوان مثال پسوند imiz به معنی «مال ما» که می‌تواند در کلمه ev (خانه) استفاده و شود و evimiz (خانه ما) را بسازد.

قیدها:

در دستور زبان ترکی استانبولی بسیاری از قیدها با استفاده از پسوندها (مانند e، erek، meden و...) از افعال مشتق می‌شوند. بسیاری از قیدها نیز با افزودن پسوند ce به صفت یا استفاده از کلمه "bir şekilde" همراه با قید، از صفت‌ها مشتق می‌شوند. برخی از کلمات را هم می‌توان به عنوان قید و بدون استفاده از هیچ پسوندی استفاده کرد.

جمع بندی در مورد دستور زبان ترکی استانبولی

این مقاله یک مرور بسیار کوتاه از دستور زبان ترکی استانبولی است. برای تسلط واقعی بر زبان ترکی، باید هر یک از بخش‌های گفتار را با جزئیات بسیار بیشتری مطالعه کنید و توجه ویژه‌ای به پسوندهای مختلف داشته باشید که بسیاری از اشکال دستوری را بیان می‌کنند. با این حال، امیدواریم این مرور کلی به شما یک ایده کلی از سیستم دستور زبان ترکی و نکات اصلی که باید هنگام یادگیری در نظر بگیرید، ارائه دهد. اگر به یادگیری سایر زبان‌های خارجی مثل آلمانی، فرانسوی، انگلیسی و... علاقه دارید، حتماً به مجموعه آموزش زیر از فرادرس سر بزنید و با توجه به سطح زبان و هدف خود از یادگیری هر زبان، به آموزش مرتبط با آن مراجعه کنید:

• مجموعه آموزش زبان خارجی - کلیک کنید